कधीही न वाचलेला भारतीय चलनाचा इतिहास | History of Indian Currency तुम्ही ह्या ब्लॉग मध्ये वाचू शकता.
The Intriguing History of the Indian Rupee and it’s Evolution.

प्रत्येकाच्या आयुष्यात चलनाला म्हणजेच आताच्या भाषेत पैशाला खूपच महत्त्व आहे. परंतु तुम्हाला हे माहित आहे का कि, भारतात प्रथम चलन केव्हा प्रचलित झाले?  एक काळ असा होता जेव्हा भारतात सोन्या-चांदीची नाणी चालत होती आणि तेव्हा भारत देश  “सोने कि चिडिया ” म्हणून  ओळखला जात असे , मग भारतात कागदी नोटांचे चलन का आणि कसे सुरू झाले? भारतीय रुपया (आयएनआर INR) म्हणजे काय? भारत स्वातंत्र होण्यापूर्वी त्याचा कसा वापर व्हायचा ? असे अनेक प्रश्न आपल्या मनात नेहमी असतात त्याचीच उत्तर मिळवण्यासाठी हा संपूर्ण ब्लॉग नक्की वाचा. 

History of Indian Currency Marathi Blog | Bhartiya Chalnacha Itihas भारतीय चलनाचा इतिहास केवळ शतकानुशतके पसरलेला नाही तर त्याला एक आकर्षक असा भूतकाळ देखील आहे. तुमच्या खिशातल्या रुपयाला गूढ भूतकाळ आहे. महात्मा गांधींच्या हसतमुख चेहऱ्याच्या मागे संघर्ष, शोध आणि संपत्तीचा एक मोठा इतिहास आहे जो इसवी सनपूर्व ६व्या शतकातील प्राचीन भारतात सापडतो.

प्राचीन भारतीय हे चिनी आणि लिडियन (मध्य पूर्वेतील) सोबत जगातील सर्वात आधी नाणी जारी करणारे होते. पहिली भारतीय नाणी – पुराण, कर्शापान किंवा पाण नावाची पंच चिन्हांकित नाणी – प्राचीन भारतातील महाजनपदांनी (प्रजासत्ताक राज्ये) इसवी सन पूर्व ६व्या शतकात टाकली होती. यामध्ये गांधार, कुंतला, कुरु, पांचाल, शाक्य, सुरसेन आणि सौराष्ट्र यांचा समावेश होता.

प्रमाणित वजनाच्या चांदीपासून बनवलेल्या परंतु अनियमित आकारांच्या या नाण्यांवर वेगवेगळ्या खुणा होत्या – उदाहरणार्थ, सौराष्ट्रात कुबड असलेला बैल होता, दक्षिण पांचाला स्वस्तिक होता आणि मगधमध्ये अनेक चिन्हे होती. गुप्त काळात (320-470 C.E.) सर्वाधिक सोन्याची नाणी तयार झाली. म्हणूनच या काळात भारत देश  “सोने कि चिडिया ” म्हणून  ओळखला जात असे. आणि त्यामुळेच हा काळ ‘सुवर्णकाल’ म्हणून ओळखला जातो. पुढे, नाण्यांची उत्क्रांती नंतरच्या भारतीय  मुघल आणि राजपूत राजवंशांमधून झाली. 

भारतातील पहिले कार्ड चलन 1770 मध्ये कलकत्ता येथील बँक ऑफ हिंदुस्थान ने प्रचलित केलं होतं. भारतातील हे कागदी चलन 91 वर्षे चालू राहिले आणि त्यानंतर 1861 मध्ये ब्रिटिशांनी कागदी चलन कायदा लागू केला आणि 10,  20,  50, 100, आणि 1000 आणि रुपयांच्या नोटा चलनात आणल्या. ज्यावर राणी व्हिक्टोरियाचे चित्र होते. परंतु हे चलन भारताच्या सर्व भागात लागू होऊ शकले नाही कारण त्यावेळी भारत वेगवेगळ्या देशांच्या ताब्यात होता जसे की गोवा आणि दमण- दीव हे क्षेत्र पोर्तुगीजांच्या ताब्यात होते आणि म्हणूनच त्यांनी पोर्तुगीज नोटांचा वापर केला. तुम्ही ही पोर्तुगीज नोट स्क्रीनवर पाहू शकता, यामध्ये पोर्तुगीज राजाची प्रतिमा आहे आणि या नोटा छापण्याची जबाबदारी बँक ऑफ अल्तामिरानो (bank of Altamirano) यांची होती. 

भारतीय चलनाचा इतिहास | History of Indian Currency Marathi Blog | Bhartiya Chalnacha Itihas

दक्षिण भारतातील अनेक प्रदेशांवर फ्रान्सचा ताबा होता. जस कि, केरळचा माहे, तमिळनाडू, पाँडेचेरीचा काही भाग आणि पश्चिम बंगालचा येमेन, या सर्व ठिकाणी चलन देण्याची जबाबदारी फ्रान्सच्या बँक ऑफ इंडोसीन  (Bank of Endosine ) कडे देण्यात आली होती. 

हैदराबादच्या निजामाला स्वतःचे चलन प्रचलित करण्याचा अधिकार देण्यात आला कारण त्यावेळी हैदराबाद स्वतःला भारतापासून वेगळे समजत होता. 

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या म्हणजेच जेव्हा मराठा साम्राज्य आलं त्या काळात अनेक नाणी आणि विशेषतः होण होते. 

शिवराय नाणी ही भारतातील मराठा साम्राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत जारी करण्यात आलेल्या ऐतिहासिक नाण्यांची मालिका आहे. महाराष्ट्र आणि भारताच्या इतिहासात या नाण्यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे.

Falus, Fanam, Gaani, Hon, Nagphani, Nazrana, Rupaiya, Shivarai असे काही नाण्यांचे प्रकार आणि नावं होती. 

शिवराय नाणी १७ व्या शतकात तयार करण्यात आली आणि तांबे, चांदी आणि सोन्यापासून बनविली गेली. ही नाणी विविध मूल्यांमध्ये जारी करण्यात आली होती आणि प्रत्येक संप्रदायाची एक अनोखी रचना आणि शिलालेख होते. या नाण्यांवर देवनागरी लिपीतील शिलालेख होते.

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या निमित्ताने जारी करण्यात आलेले शिवराय होन सोन्याचे ऐतिहासिक नाणे आहे. त्यावर देवनागरीत श्री राजा शिवछत्रपती कोरलेले आहेत.

पहिल्या महायुद्धात (1914) चांदीची एक रुपयाची नाणी वापरात होती. मात्र, युद्धानंतर आलेल्या संकटामुळे एक रुपयाची नाणी तयार होऊ शकली नाहीत. त्यामुळे पहिल्यांदाच एक रुपयाच्या नोटा चलनात आल्या. पहिल्या महायुद्धात धातूच्या कमतरतेमुळे मोरबी आणि ध्रांगध्रा (Morbi, Dhrangadhra) या संस्थानांनी कागदी चलनी नोटा प्रचलित केल्या आणि या चलनाला “हरवला” (Harvala) असे म्हणत आणि त्याचप्रमाणे दुसऱ्या महायुद्धात धातूच्या कमतरतेमुळे 36 संस्थानांमध्ये अशा गुजरात, राजस्थान, सिंध, बलुचिस्तान आणि मध्य प्रांतांनी नाण्यांच्या जागी कागदी टोकन प्रचलित केल्या. 

सरतेशेवटी, RBI ची स्थापना भारतात 1 एप्रिल 1935 रोजी झाली, त्यानंतर RBI ला नोटा प्रचलित करण्याचा अधिकार मिळाला. RBI च पहिलं चलन हे  5 रुपयाची नोट होती .  ज्यावर किंग जॉर्ज ( पाचवा ) याची प्रतिमा होती, आणि ही नोट 1938 मध्ये छापण्यात आली होती. त्यानंतर 1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर या नोटांची रचना नव्या पद्धतीने करण्यात आली.आणि 1 रुपयाच्या या नोटा छापण्यात आल्या होत्या, ज्यामध्ये पाचव्या किंग जॉर्ज ऐवजी सारनाथच्या अशोक स्तंभाची प्रतिमा वापरण्यात आली होती.  तुम्ही ही प्रतिमा स्क्रीनवर पाहू शकता. आणि त्यानंतर दोन वर्षांनी, 1949 मध्ये भारत सरकारने रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाला राष्ट्रीयकृत केले कारण 1949 पूर्वी कोणत्याही बँकेचे राष्ट्रीयीकरण झाले नव्हते. म्हणूनच स्वातंत्र्यसैनिक सुभाषचंद्र बोस यांनी 1943 मध्ये चलन सुरू केले. 

RBI आरबीआयने 1938 मध्ये जारी केलेली पहिलीच कागदी चलन ही पाच रुपयांची नोट होती, ज्यावर किंग जॉर्ज VI चे चित्र होते. नंतर, रु.10000, रु.2, आणि रु.1 हे सध्याच्या मूल्यामध्ये जोडले गेले.

भारतीय चलन इतिहास: स्वातंत्र्योत्तर काळ

स्वातंत्र्यानंतर (1947) जेव्हा भारत शेवटी 1950 मध्ये प्रजासत्ताक बनला, तेव्हा आधुनिक रुपया रुपयाच्या नाण्याच्या स्वाक्षरी डिझाइनमध्ये परत आला. सारनाथ येथील सिंहाची राजधानी कागदी चलनासाठी निवडलेले चिन्ह होते. या चिन्हाने किंग जॉर्ज सहाव्याच्या प्रतिमेसह बँक नोट्स बदलल्या. त्यामुळे स्वातंत्र्यानंतर भारतात छापण्यात आलेली पहिली नोट ही एक रुपयाची नोट होती.

ते चलन आझाद हिंद बँकेने छापले होते. त्या नोटांवर शिवरायांचे चित्र असायचे, मात्र काही कारणांमुळे या नोटा चलनात येऊ शकल्या नाहीत. मी तुम्हाला भारतीय चलनाचा एक मनोरंजक भाग सांगतो. तसे, प्रत्येक देशाचे स्वतःचे चलन आहे, परंतु 1950 च्या दशकापर्यंत भारतातील चलन सुमारे 20 वेगवेगळ्या देशांमध्ये प्रचलित होते. एवढेच नव्हे तर कुवेत, कतार, बहरीन आणि ओमानसारख्या देशांमध्ये भारतीय चलनाला अधिकृत चलनाचा दर्जा होता. भारताच्या नोटांवर छापण्यात येणारी चित्रे कालांतराने बदलत गेली आणि हसतमुख गांधीजींच्या या चित्रापर्यंत पोहोचली. हे चित्र 1946 मध्ये राष्ट्रपती भवनात काढण्यात आले होते ज्यात गांधीजी  फ्रेडरिक विल्यम पेथिक यांच्यासोबत उभे होते. हे चित्र 1987 मध्ये प्रथमच 500 रुपयाच्या नोटेवर छापण्यात आले आणि नंतर 1996 मध्ये RBI ने सर्व नोटांवर ते छापण्यास सुरुवात केली आणि त्यास ट्रेडमार्क बनवले. या नोटांवर बारकाईने नजर टाकल्यास लक्षात येते की नोटांवर एकूण १७ भाषांमध्ये मूल्यवर्ग लिहिलेले दिसते आणि 1 रुपया वगळता आपल्या सर्व नोटांवर RBI गव्हर्नरची स्वाक्षरी असते. आता तुम्ही विचार कराल कि, 1 रुपयाच्या नोटेवर कोणाची सही आहे ? तर उत्तर असे आहे की 1 रुपयाच्या नोटेवर वित्त सचिवांची स्वाक्षरी आहे कारण ही नोट अर्थ मंत्रालयाने प्रचलित केलेली असते. हे झाले भारतीय चलनाचे तपशील ! आता आपण अशा एका घटनेबद्दल जाणून घेणार आहोत ज्याने संपूर्ण देश हादरला होता. भारतात 8 नोव्हेंबर 2016 च्या रात्री नोटाबंदी करण्यात आली, पण तुम्हाला हे माहित आहे का? 

भारतात पहिले नोटाबंदी 1946 मध्ये आणि स्वतंत्र भारतात 1978 मध्ये नोटबंदी झाली होती. 10,000 च्या नोटा बंद करून भ्रष्टाचाराला आळा घालणे हे या नोटाबंदीचे उद्दिष्ट होते.त्याचप्रमाणे भारतात अनेक वेळा नोटांमध्ये बदल करण्यात आले. अनेकदा नोटांवरील प्रतिमाही बदलल्या गेल्या. 

रिझर्व्ह बँकेने 1996 मध्ये महात्मा गांधींची प्रतिमा असलेल्या चलनी नोटा छापल्या.

आधुनिक भारतीय बँकिंग प्रणाली: History of Indian Currency Marathi Blog

1988 मध्ये प्रथमच संगणकीकरणाने बँकिंग उद्योगात प्रवेश केला, त्यानंतर 1990 च्या दशकात इंटरनेट बँकिंग आली. तथापि, 21 व्या शतकात एनईएफटी, आरटीजीएस आणि ईएफटी सारख्या ऑनलाइन पेमेंट पद्धती अस्तित्वात आल्या.

पूर्वी भारत रोखीवर अवलंबून होता पण आता बदलत्या काळानुसार देश ‘कॅशलेस इकॉनॉमी’च्या मार्गाने पुढे जात आहे. Paytm, PayU, GPAY, Wallet इत्यादी डिजिटल वॉलेटच्या आगमनाने पैसे हस्तांतरित करणे खूप जलद आणि सोपे झाले आहे.

क्रिप्टोकरन्सीच्या आगमनाने डिजिटल पेमेंट्स वेगाने विकसित होत आहेत. हे पैशाचे अत्यंत सुरक्षित आणि विकेंद्रित स्वरूप असल्याने, Monero आणि Bitcoin सारखी चलने जगभरात लोकप्रिय होत आहेत. त्यांना भारत सरकारकडून औपचारिक चलन म्हणून मान्यता मिळण्यासाठी वेळ लागू शकतो, परंतु ते आर्थिक व्यवहारांच्या उत्क्रांतीची पुढची पायरी आहेत.

Also Read: Sahara Desert 25 Interesting facts in Marathi  – मराठी BlogWali (marathiblogwali.in)

You can watch:

Also Read: Indian Currency History, History of Indian Rupee (thebetterindia.com)