उत्पत्ती आणि इतिहास:
मुळात देवी दुर्गाच्या सन्मानार्थ सादर करण्यात येणारा हा नृत्यप्रकार महिषासुर राक्षस आणि देवी यांच्यातील युद्धाचे प्रतिनिधित्व करतो. आणखी एका आख्यायिकेनुसार या नृत्यप्रकाराचा उगम कृष्ण आणि राधा यांच्या ‘रास लीला’पासून झाला, म्हणून ‘दांडिया रास’ हे नाव पडले. तसेच पूर्वी हे नृत्यसादरीकरणात काठ्यांऐवजी तलवारीचा वापर करणारे पुरुषच सादर करत असत.
| शारदीय नवरात्रौत्सव अश्विन शुद्ध पंचमी आजचा रंग – पिवळा आनंद आणि प्रकाशाचा शक्तीस्वरूप – स्कंदमाता नवरस – करुणरस पाचवी फुलांची माळ – सोनचाफा, पिवळा गोंडा बीज मंत्र – ह्रीं क्लीं स्वमिन्यै नम:। जागर देवीचा आणि स्त्रीशक्तीचा |
दांडिया काठी म्हणजे दुर्गा मातेच्या तलवारी ंप्रमाणे त्यांच्या नृत्याशी बरेच प्रतीकात्मकता निगडित आहे. देवीशी संबंधित या उत्सवात हे नृत्य सर्वात महत्वाचा भाग बनला आहे. मध्यभागी मातीचे भांडे ठेवून पारंपारिकपणे हे नृत्य एकाग्र वर्तुळात सादर केले जात असे आणि स्पर्धक एका बाजूने सुरेख पणे डोलत असत.
मात्र बदलत्या काळानुसार या ट्रेंडमध्ये आणखी बदल करण्यात आला आणि गरबा आणि दांडिया रासमध्ये जवळपास ० फरक आहेत. एकंदरीत हे पृथ्वीच्या रक्षणासाठी देवीने केलेल्या त्यागाचे प्रतीक आहे.
नवरात्रीत दांडिया नृत्य: Dandiya Raas and Garba in Gujarat
‘दांडिया’ किंवा ‘दांडिया रास’ हा नवरात्रीच्या काळात केला जाणारा नृत्य प्रकार असून त्याचा उगम गुजरातमध्ये झाला आहे. नृत्याच्या पोशाखात चमकदार रंगात रंगवलेल्या बांबूच्या काठ्या, महिलांनी बंधनी दुपट्ट्यासह चनिया चोली नावाचा थ्री पीस three piece पोशाख परिधान केला आहे, तर पुरुष शेरवानी किंवा कुर्ता पायजमा परिधान करतात.
तालबद्ध तालावर कलाकार लाकडी काठ्या वाजवतात आणि वर्तुळाच्या मध्यभागी उभा असलेला ढोलवादक नृत्याच्या तालावर नियंत्रण ठेवतो. लोक दोन वर्तुळाकार रचनांमध्ये एकत्र येतात, आतील वर्तुळ घड्याळाच्या दिशेने सरकते आणि दुसरे वर्तुळ विरुद्ध दिशेने सरकते. अनेकदा ‘गरबा’ नावाच्या दुसर् या नृत्यप्रकाराशी जोडला जात असला तरी तो गरब्यापेक्षा वेगळा आहे. आरतीचा विधी पार पडल्यानंतर उत्सवाला सुरुवात होते, तर त्यापूर्वी गरबा केला जातो.
दांडियाचे प्रकार: Dandiya Raas and Garba in Gujarat
नृत्य प्रकार म्हणून दांडियाचे मूळ गुजरातमध्ये आहे. तथापि, इतर प्रकारांमध्ये राजस्थानमधील ‘डांग लीला’चा समावेश आहे, जिथे एकच काठी वापरली जाते. दांडिया सहसा पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही गटात करतात. नर्तकांनी परिधान केलेला रंगीबेरंगी पोशाख आणि त्यांनी वाहून नेलेल्या रंगीबेरंगी काठ्या हे या नृत्याचे खास वैशिष्ट्य आहे. काड्या प्रॉप म्हणून वापरल्या जातात आणि सुंदर सजविल्या जातात. म्हणूनच या नृत्याला ‘स्टिक डान्स’ stick dance असेही म्हणतात. या काड्या सहसा बांबूपासून बनविल्या जातात, आकर्षक दिसाव्यात म्हणून वेगवेगळ्या रंगात रंगविल्या जातात.
एक वर्तुळ घड्याळाप्रमाणे फिरते, clockwise तर दुसरे घड्याळाविरुद्ध फिरते. Anticlockwise नृत्य ही अतिशय ऊर्जावान आणि वेगवान क्रिया आहे, ज्यामुळे आळशीपणाला वाव उरत नाही. नर्तकांना एक वादक ‘मेडेल’ ढोल वाजवत असतो. ती व्यक्ती दोन वर्तुळांच्या मध्यभागी उभी राहते आणि आपल्या तालाने नर्तकांचे नेतृत्व करते. लोकसंगीताच्या तालावर शेकडो लोकची झुंबड उडणारी ही जागा विस्मयकारक आहे. काठ्या किंवा दांडिया जेव्हा एका लयीत एकत्र आदळतात तेव्हा पायाला स्पर्श करणाऱ्या संगीताच्या लहरी निर्माण होतात. सौराष्ट्रातील काठियावारी रास नर्तक हे या भागातील सर्वोत्कृष्ट रास नर्तक आहेत.
गुजरातमध्ये नवरात्रीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. राज्यातील सर्वात मोठा सण म्हणून हा सण साजरा केला जातो. नवरात्रीच्या प्रत्येक दिवसाला विशिष्ट रंगाचे महत्त्व आहे – भक्त दिवसाच्या रंगाचे पालन करतात आणि त्याच्याशी जुळणारे कपडे परिधान करतात. गरबी म्हणून ओळखले जाणारे मातीचे भांडे ठेवले जाते आणि आरतीसाठी वापरले जाते. उत्सवाच्या प्रत्येक दिवशी देवी शक्तीची आरती केली जाते. नवरात्रीचे मुख्य आकर्षण म्हणजे गरबा नावाचे पारंपारिक नवरात्र-विशेष नृत्य.
पुरुष आणि स्त्रिया पारंपारिक गरबा पोशाखात सजतात आणि नृत्य सादर करतात – यात दांडिया (काठ्या) देखील वापरल्या जातात. पौराणिक कथानृत्य आणि नाटकांच्या रूपातही दाखवल्या जातात. देवी दुर्गा आणि महिषासुर राक्षस यांच्यात झालेल्या युद्धाची नाट्यमय आवृत्तीही ते दर्शवितात.
नवरात्र, म्हणजेच ‘नऊ रात्री’, हा एक वार्षिक उत्सव आहे जो दक्षिण आशियात हिवाळ्याच्या हंगामाच्या प्रारंभाच्या वेळी येतो. भारताच्या बर्याच भागांमध्ये, विशेषत: गुजरातमध्ये हा सर्वात लोकप्रिय आणि मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जाणारा सण आहे. या राज्यात उत्सव विशेष असतात. महिषासुर राक्षसाचा नाश करणाऱ्या देवी दुर्गाच्या नऊ रूपांची भक्तपूजा करतात. ते उपवास करतात, पूजा करतात आणि प्रत्येक नऊ दिवसांशी संबंधित विशिष्ट रंगांनुसार कपडे घालतात.
हा सण स्त्री देवत्वाला समर्पित आहे, ज्याला शक्ती म्हणून संबोधले जाते. देवी शक्तीची विशेष पूजा केली जाते आणि भक्त दररोज संध्याकाळी धार्मिकरित्या आरती करतात. आरतीसाठी गरबी नावाचे मातीचे भांडे वापरले जाते.
दांडिया रास आणि गरबा मधील फरक: Difference between Dandiya Raas and Garba in Gujarat
बदलत्या काळानुसार दांडिया रास गरबा नृत्याच्या रूपात यशस्वीपणे उदयास आला आहे ज्याचा उगम ही याच प्रदेशात झाला आहे. ज्यांना फरक माहित नाही अशा लोकांमध्ये बराच संभ्रम आहे. बरं, सुरुवातीस, दोन्ही नृत्यांना 2 भिन्न प्रासंगिकता आणि महत्त्व आहे. मुख्य फरक असा आहे की दांडिया रास काठी वापरून खेळला जातो तर गरबा केवळ हात-पाय वापरून आणि कोणत्याही अतिरिक्त प्रॉप्सशिवाय केला जातो. दांडिया स्टेप्समध्ये समान संख्येने नृत्य स्पर्धकांची आवश्यकता असते, तर गरब्याच्या बाबतीत तशी कोणतीही आवश्यकता नसते. दांडिया रासमधील वर्तुळाकार नृत्यहालचाली गरब्याच्या तुलनेत खूपच गुंतागुंतीच्या आणि गुंतागुंतीच्या असतात.
अशाप्रकारे गुजरात मध्ये नवरात्रीत दांडिया आणि गरबा नृत्य समारंभ थाटात पार पडला जातो.
Also Read: आंध्रप्रदेशात बथुकम्मा | Bathukamma Festival in Andhra Pradesh – मराठी BlogWali (marathiblogwali.in)
Also Read: Navratri Festival in Gujarat – Information and Dates (tourmyindia.com)
